ઈશ્વરને પ્રાર્થના કે તુ મારો છેલ્લો પ્રેમ હોય...

ક્યારેક મહાકાય હિમશીલા પણ પીગળી જાય છે અને મારી સાથે પણ એવું જ થયું છે. મેં મારી જાતને ક્યારનીય મારા પહેલા પ્રેમ, મારા દેશ, સમક્ષ ગિરવે મૂકી દીધી છે. મારે ફરી તેની પાસે જવાનું છે. હું નથી જાણતો કે ત્યાં મારું શું થશે. કદાચ બાકીનું જીવન મારે જેલમાં વીતાવવું પડે, કદાચ મને ગોળી મારવામાં આવે કે ફાંસીએ લટકાવી દેવાય. પરંતુ જે કંઇ થાય, હું તને યાદ કરતો રહીશ અને તારા મારા પ્રત્યેના પ્રેમ માટે મૌન રહીને કૃતજ્ઞાતા વ્યક્ત કરતો રહીશ. કદાચ હવે હું તને ક્યારેય મળી નહીં શકું. તને ક્યારેય પત્ર ના લખી શકું એવું પણ બની શકે. પરંતુ વિશ્વાસ રાખજે, તુ હંમેશા મારા હૃદયમાં, મારા વિચારોમાં અને મારા સ્વપ્નોમાં હોઇશ. જો આ જન્મમાં વિધાતા આપણને છૂટા પાડશે, તો હું તારા માટે આવતા જન્મ સુધી રાહ જોઇશ...''

આ લેખ સાથે નેતાજીની તસવીર ના હોય તો અંદાજ પણ ના આવે કે, આ પ્રેમભરી અભિવ્યક્તિ એ ક્રાંતિકારી નેતાએ કરી હતી જેણે આઝાદ હિંદ ફૌજના સૈનિકોને લલકાર કર્યો હતો કે, 'તુમ મુઝે ખૂન દો, મેં તુમે આઝાદી દૂંગા'. ભારતને આઝાદ થવાની એકાદ દાયકાની વાર હતી, ત્યારે માર્ચ ૧૯૩૬માં, સુભાષચંદ્ર બોઝે એક પ્રેમ પત્રમાં એમિલી શેન્ક (Emilie Schenkl)ને આ વાત કહી હતી.

૧૯૩૬માં સુભાષબાબુ અને એમિલી શેન્ક ઓસ્ટ્રિયાના
 બડ ગેસ્ટાઇ શહેરમાં અને બાજુમાં એમિલી 

એમિલીને લખેલા પત્રોમાં નેતાજીના વ્યક્તિત્વનું સૌથી ઓછું જાણીતું પાસું ઉજાગર થાય છે. આ પત્રો પર નજર કરતા જણાય છે કે, નેતાજી જેવા બાહોશ, કરિશ્માઇ, ક્રાંતિકારી અને આક્રમક નેતામાં એક અતિ સંવેદનશીલ પ્રેમી પણ સમાંતરે જીવ્યો હતો. નેતાજી યુરોપ છોડીને ભારત જવાની તૈયારી કરી રહ્યા હતા ત્યારે આ પત્ર લખાયો હતો. તેઓ ભારતમાં જેલવાસ કે મોતની સજાની શક્યતાથી નહીં પણ એમિલીથી છૂટા પડવાના વિચારથી વ્યથિત હતા.

એ પત્રમાં નેતાજી આગળ લખે છે કે, ''... ક્યારેય વિચાર્યું સુદ્ધાં નહોતું કે, હું એક સ્ત્રીના પ્રેમમાં સંમોહિત થઈ શકું છું. અનેક સ્ત્રીઓએ મને ચાહવાની કોશિષ કરી છે પણ મેં એ તરફ જોયું સુદ્ધાં નથી. પરંતુ નોટી વુમન, તેં મને જીતી લીધો... શું આ પ્રકારનો પ્રેમ ઉપયોગી છે? આપણે બંને જુદી જુદી ધરતી સાથે જોડાયેલા છીએ, આપણામાં શું કોમન છે? મારો દેશ, મારા લોકો, મારી પરંપરાઓ, મારી આદતો-રીતરિવાજો, મારું વાતાવરણ- એ બધું જ તારા દેશ કરતા અલગ છે, પરંતુ આપણા દેશને જુદા પાડતી એ તમામ બાબતો હું એક ક્ષણ માટે ભૂલી જાઉં છું. તારામાં રહેલા સ્ત્રીત્વ અને તારા આત્માને હું ચાહું છું...''

***

રસપ્રદ વાત એ છે કે, એમિલીને આવા અનેક રોમેન્ટિક પત્રો લખાયા એ જ ગાળામાં નેતાજીનો વૈશ્વિક નેતાઓ, ભારતસ્થિત અંગ્રેજ અધિકારીઓ અને અંગ્રેજો વિરુદ્ધ જંગે ચડેલા સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓ સાથે પણ પત્રવ્યવહાર ચાલુ હતો. એ પત્રોના વિષય એમિલીને લખાયેલા પત્રોથી બિલકુલ જુદા હતા. એ પત્રોમાં દેશદાઝ અને ક્રાંતિની વાત હતી, જ્યારે એમિલીને લખાયેલા પત્રોમાં પ્રેમની ઊંડી-કોમળ અભિવ્યક્તિ હતી. ક્રાંતિ અને પ્રેમ વચ્ચે સંતુલન સાધવામાં નેતાજીએ અનેક તબક્કે ભારે પીડા ભોગવી હશે એવો પણ આ પત્રોમાં સંકેત મળે છે.

  

એમિલી પ્રત્યે ઉત્કટ પ્રેમ વ્યક્ત કરતા એક પત્રમાં નેતાજીએ લખ્યું છે કે, ''...એક પણ દિવસ તારો વિચાર કર્યા વિના પસાર થતો નથી. તુ હંમેશા મારી સાથે હોય છે. કદાચ વિશ્વની બીજી કોઇ વ્યક્તિ વિશે હું આટલું વિચારી શકતો નથી. આટલા મહિનાઓ સુધી મેં કેટલી એકલતા અને દુઃખ અનુભવ્યું છે એ હું શબ્દોમાં વ્યક્ત કરી શકું એમ નથી. બસ એક જ વાતનું મને સુખ છે, પરંતુ મને નથી ખબર કે શું એ શક્ય છે? જોકે, એ વિશે હું દિવસ રાત વિચારું છું અને ઇશ્વરને પ્રાર્થના કરું છું કે, મને સાચો માર્ગ સૂઝાડજે...''

એર ઈન્ડિયા રેડિયો આર્કાઇવ્સમાં સચવાયેલી 

નેતાજીએ હિંદીમાં આપેલી સ્પિચ 

નેતાજીએ અંગ્રેજીમાં આપેલું ભાષણ અને 

 કેટલાક દુર્લભ ફૂટેજ 

૧૯૩૭માં લખાયેલા આ પત્રમાં નેતાજી એમિલીને શું શક્ય હોવાનું કહી રહ્યા હશે! એવું કહેવાય છે કે, તેઓ એમિલી સાથે વધુ સમય વીતાવવા કે કાયમી ધોરણે સાથે રહેવા માંગતા હતા. એ સમયે નેતાજી ભારતમાં ઈન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસની આગેવાનીમાં અંગ્રેજો વિરુદ્ધના આંદોલનમાં વ્યસ્ત હતા અને ૧૯૩૮ના વર્ષ માટે ઇન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસના પ્રમુખ તરીકે પણ ચૂંટાઇ ગયા હતા.

આ વ્યસ્તતા વચ્ચે સમય કાઢીને તેઓ નવેમ્બર ૧૯૩૭માં એમિલીને મળવા ઓસ્ટ્રિયાના બડ ગેસ્ટાઇન પણ ગયા હતા. બડ ગેસ્ટાઇનમાં જ તેમણે 'એન ઇન્ડિયન પિલગ્રિમ' નામે આત્મકથા લખવાનું શરૂ કર્યું હતું, જેના તેઓ ફક્ત નવ પ્રકરણ લખી શક્યા. એ અધૂરી આત્મકથામાંથી પસાર થતી વખતે માલુમ પડે છે કે, એમિલીને મળ્યા પછી નેતાજીના હૃદયમાં ક્રાંતિની ચિનગારીની સાથે ફૂલ જેવી કોમળતા પણ પ્રગટી ચૂકી હતી. ભારતના લાખો યુવાનોની છાતીમાં પ્રગટેલી ક્રાંતિની ચિનગારીને હવા આપનારા નેતાજીએ 'માય ફેઇથ (ફિલોસોફિકલ)' નામના પ્રકરણમાં 'પ્રેમ'ની વાત છેડી છે.

વાંચો તેમના જ શબ્દોમાં. ''...મારા માટે કુદરતનું સૌથી જરૂરી તત્ત્વ પ્રેમ છે. પ્રેમ એ બ્રહ્માંડનું મૂળ તત્ત્વ છે અને માનવ જીવનનો પણ અત્યંત જરૂરી સિદ્ધાંત છે... હું મારી આસપાસ પ્રેમને જોઇ શકું છું. મને અંદરથી આ બાબતનું ભાન થઇ રહ્યું છે. હું અનુભવી રહ્યો છું કે, મારે મારી જાતને પૂર્ણ કરવા પ્રેમ કરવો જોઇએ. જીવનનું નિર્માણ કરવા મૂળભૂત તત્ત્વ તરીકે મારે પ્રેમની જરૂર છે...''

***

નેતાજી અને એમિલીની પહેલી મુલાકાત પણ રસપ્રદ હતી. જૂન ૧૯૩૪ના બીજા અઠવાડિયામાં નેતાજી જર્મનીમાં વિયેના (અત્યારે ઓસ્ટ્રિયાની રાજધાની)ના પ્રવાસે હતા. તેઓ રાજકીય કારણસર લાંબો સમય ત્યાં જ રહેવાના હતા. વિયેનામાં સુભાષબાબુએ વિશઆર્ટ નામની પ્રકાશન કંપની સાથે ભારતની આઝાદીના આંદોલનને લગતું 'ધ ઇન્ડિયન સ્ટ્રગલ' પુસ્તક લખવાનો કોન્ટ્રાક્ટ કર્યો હતો. આ લખાણોના સુવ્યવસ્થિત ટાઇપિંગ, એડિટિંગ અને પ્રૂફ માટે તેમને ક્લેરિકલ કામમાં નિપૂણ વ્યક્તિની જરૂર હતી.

સુભાષબાબુએ તેમના વિદેશસ્થિત સંપર્કોના આધારે ૨૪મી જૂન, ૧૯૩૪ના રોજ એક યુવતીને ઇન્ટરવ્યૂ માટે બોલાવી. એ યુવતી એટલે એમિલી. એ વખતે એમિલીની ઉંમર હતી, માંડ ૨૩ વર્ષ. ઓસ્ટ્રિયન કેથોલિક પરિવારમાં જન્મેલી એમિલીને અંગ્રેજી ભાષા પર સારી એવી પકડ હતી, ટાઇપિંગ સ્પિડ સારી હતી અને શોર્ટ હેન્ડ પણ જાણતી હતી. એ વખતે યુદ્ધોના કારણે મહામંદીનો દોર હતો અને નોકરીઓ મળતી નહોતી. એટલે એમિલી નેતાજીના ક્લાર્ક તરીકે જોડાઇ ગઇ.

૨૪મી જાન્યુઆરી, ૧૯૩૮ના રોજ એમિલી સાથે લગ્ન
કરી બડ ગેસ્ટાઇનથી ભારત પરત ફરેલા નેતાજી

શરૂઆતમાં તો એમિલીના માતાપિતાને ખચકાટ થયો કે, એમિલી એક અજાણ્યા ભારતીય પુરુષ સાથે કામ ના કરે તો સારું, પરંતુ થોડા જ સમયમાં એમિલીના માતા-પિતા અને બહેન પણ નેતાજીના ખૂબ સારા મિત્ર બની ગયા. એમિલી સુભાષબાબુથી ઉંમરમાં નાની હતી અને તેઓ શું હસ્તી છે એ વિશે શરૂઆતમાં ઝાઝું સમજતી નહોતી. એમિલીનો નેતાજી સાથેનો સંવાદ 'સીધી બાત' જેવો રહેતો, જેથી નેતાજી એમિલીને 'બાઘિની' (વાઘણ) કહેતા. સુભાષબાબુ અને એમિલીએ ૧૯૩૪થી ૧૯૩૬ વચ્ચે ઘણો બધો સમય સાથે વીતાવ્યો અને એ ગાળામાં જ તેઓ નજીક આવ્યા.

છેવટે ૨૬મી ડિસેમ્બર, ૧૯૩૭ના રોજ ૪૦ વર્ષના સુભાષબાબુ (૨૩ જાન્યુઆરી, ૧૮૯૭) અને ૨૭ વર્ષની એમિલી શેન્કે (૨૬ ડિસેમ્બર, ૧૯૧૦) બડ ગેસ્ટાઇનમાં હિંદુ વિધિથી ગુપ્ત લગ્ન કરી લીધા. આ લગ્ન ગુપ્ત રાખવાનું કારણ બિનજરૂરી ઉહાપોહ ટાળવાનું હતું. 

***

નેતાજીએ લગ્ન પછી, ચોથી જાન્યુઆરી ૧૯૩૯ના રોજ, એક પત્રમાં એમિલીને લખ્યું હતું કે, ''...એક રીતે જોઉં તો, હું ફરી પ્રમુખ ના બનું એ જ સારું છે. એવું થાય તો મને થોડી મુક્તિ મળે અને મારી જાત માટે થોડો વધુ સમય ફાળવી શકું... અને તુ કેમ છે મારી વ્હાલી? હું દિવસ અને રાત તારા વિશે વિચારું છું...'' આ છેલ્લી બે લીટી સુભાષબાબુએ જર્મનમાં લખી હતી. આ તેમની આદત હતી. એમિલીની માતૃભાષા જર્મન હોવાથી ક્યારેક તેઓ રમતિયાળ અભિવ્યક્તિ જર્મનમાં કરતા હશે!

એમિલીને આ પત્ર લખાયો ત્યારે ઈન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસના હાઇ કમાન્ડ ગણાતા ગાંધીજી અને સરદાર પટેલ સાથે નેતાજીના મતભેદો ચરમસીમાએ હતા. આમ છતાં, નેતાજીએ ફરી એકવાર કોંગ્રેસ પ્રમુખ બનવા પ્રચાર શરૂ કર્યો અને સરદાર પટેલ ખૂબ ગુસ્સે ભરાયા. સરદાર પટેલે નેતાજીને જાહેરમાં ચેતવણી આપતા કહ્યું હતું કે, ''...જો તમે બીજી વાર ચૂંટાઇ ગયા તો પણ તમારી બધી જ નીતિઓની ચકાસણી કરાશે અને જરૂર પડ્યે કાર્યકારી સમિતિમાં વિટોનો પણ ઉપયોગ થશે...'' એ સમિતિમાં મોટા ભાગના સભ્યો ગાંધીજી અને સરદાર પટેલના વફાદારો હતા.

નેતાજી ત્રિપુરી કોંગ્રેસમાં આવ્યા ત્યારે 

આવા રાજકીય માહોલમાં ૧૯૩૯માં ત્રિપુરામાં કોંગ્રેસની વાર્ષિક બેઠક યોજાઈ, જેમાં નેતાજીએ ભારે માંદગી વચ્ચે પણ હાજરી આપી અને ગાંધીજીના ઉમેદવાર પટ્ટાભિ સીતારામૈયાને હરાવીને બીજી વાર કોંગ્રેસ પ્રમુખ તરીકે ચૂંટાયા. એ પછી ગાંધીજી, સરદાર પટેલ અને નહેરુએ નેતાજીને એકલા પાડી દીધા. રાજકીય જૂથબંધી એટલી મજબૂત હતી કે, બિમાર નેતાજીના ખબરઅંતર પૂછવા સુદ્ધાં કોઇ જતું ન હતું. છેવટે નેતાજીએ એ જ વર્ષે કોંગ્રેસમાંથી રાજીનામું આપી દીધું અને ફોરવર્ડ બ્લોકની રચના કરી.

નેતાજીએ ૧૯૩૪થી ૧૯૪૨ના ગાળામાં ભારે રાજકીય ઉથલપાથલો વચ્ચે, અંગ્રેજોની નજરકેદમાંથી અને માંદગીના બિછાનેથી એમિલીને અનેક પત્રો લખ્યા હતા, જેમાંના ૧૬૫ ઉપલબ્ધ છે. આ તમામ પત્રો ભારતસ્થિત અંગ્રેજ પોલીસ અધિકારીઓ દ્વારા સેન્સર કરાતા. અંગ્રેજ શાસને નેતાજીના અનેક પત્રો એમિલી સુધી પહોંચવા ના દીધા હોય એવી પૂરી શક્યતા છે. નેતાજીએ એમિલીને લખેલા ૧૬૫ પત્રમાં ઓસ્ટ્રિયાના રાજકારણ, પુસ્તકો, સંગીત, બુડાપેસ્ટ અને પ્રાગ જેવા શહેરોના મિજાજ, વિયેનાના કાફેમાં કરેલા જોક્સ, અધ્યાત્મિકતા અને એકબીજાની તબિયત જેવા અનેક વિષયો પર ચર્ચા કરી છે.

અહીં બીજી પણ એક વાત નોંધવી જોઈએ. અંગ્રેજ શાસન માટે માથાનો દુઃખાવો બની ચૂકેલા નેતાજીને બદનામ કરવા બ્રિટીશ અધિકારીઓએ આ પત્રોનો ક્યારેય ઉપયોગ નહોતો કર્યો.

***

વર્ષ ૧૯૯૪માં પ્રકાશિત 'લેટર્સ ટુ એમિલી શેન્ક'માં આ બધા પત્રો સમાવાયા છે. આ પત્રોનું એડિટિંગ સુભાષબાબુના મોટા ભાઇ સરતચંદ્ર બોઝના પુત્ર સિસિરકુમાર બોઝ અને સુગતા બોઝે (સિસિરકુમાર બોઝના પુત્ર) કર્યું છે. સુભાષબાબુએ જર્મનીમાં ગુપ્ત લગ્ન કર્યા હતા એ વાતની સૌથી પહેલી જાણકારી સરતચંદ્રને નહેરુ અને સરદાર પટેલે આપી હતી.

આ પુસ્તકમાં બધા પત્રો સમાવાયા છે

વાત એમ હતી કે, એમિલી શેન્કે ૧૨મી માર્ચ, ૧૯૪૬ના રોજ સરતચંદ્ર બોઝને એક પત્ર લખીને સુભાષબાબુ સાથેના પોતાના સંબંધની વાત કરી. એ પત્રનો સરતચંદ્ર તરફથી કોઇ જવાબ ના આવ્યો. એટલે એમિલીએ ૧૫મી મે અને પહેલી ઓગસ્ટ, ૧૯૪૬ના રોજ સરતચંદ્રને ફરી એકવાર એ પત્રની નકલો મોકલી. જોકે, આ પત્રો સરતચંદ્રને મળતા જ ન હતા.

આ દરમિયાન વિયેનામાં રહેતા મૂળ ભારતીય ડૉ. અકમાતને ખબર પડી કે, એમિલી શેન્ક સુભાષબાબુના સ્વજનોનો સંપર્ક કરવા માંગે છે. એટલે ડૉ. અકમાતે પોતાના સંપર્કો થકી નહેરુ અને સરદાર પટેલને બધી જ વિગતો પહોંચાડી દીધી. છેવટે ૧૧મી ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ નહેરુએ અને ૧૩મી ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ સરદાર પટેલે સરતચંદ્ર બોઝને ડૉ. અકમાતનો સંદેશ પહોંચાડ્યો.  

જોકે, એમિલી શેન્ક ક્યારેય ભારત ના આવ્યા, પરંતુ માર્ચ ૧૯૯૬માં જીવનના અંત સુધી સુભાષબાબુના સ્વજનો સાથે ગાઢ સંપર્કમાં રહ્યા. સુભાષબાબુની પુત્રી અનિતા આજેય બોઝ પરિવારનો અભિન્ન હિસ્સો છે.

***

નેતાજીએ એક પત્રમાં એમિલીને લખ્યું હતું કે, ''તુ પહેલી સ્ત્રી છે જેને મેં પ્રેમ કર્યો છે. ઇશ્વરને પ્રાર્થના કે, મારી વ્હાલી, તુ મારો છેલ્લો પ્રેમ હોય... '' 

૧૮મી ઓગસ્ટ, ૧૯૪૫ની સાંજે એમિલી શેન્ક ઉનનું ગૂંથણકામ કરતા કરતા રેડિયો સાંભળતા હતા. ત્યારે અચાનક જ તેમના કાને શબ્દો અફળાયા કે, અંગ્રેજ શાસનના દુશ્મન સુભાષચંદ્ર બોઝનું તાઇપેઇમાં એક વિમાન અકસ્માતમાં અવસાન થયું છે... 

સરતચંદ્ર બોઝના પરિવાર સાથે એમિલી શેન્ક (પાછળ ડાબે)
અને બાજુની તસવીરમાં એમિલી સાથે નાનકડી અનિતા 

સદ્નસીબે એ ક્ષણે એમિલીની સાથે તેમના માતા અને બહેન પણ હતા. એ વખતે એમિલીના રૂંવે રૂંવે દિગ્મૂઢ ખામોશી વ્યાપી ગઇ. છતાં તેઓ ઊભા થઈને બેડરૂમમાં ગયા, જ્યાં ત્રણ વર્ષની અનિતા ગાઢ નિદ્રામાં હતી. આ ઘટનાના વર્ષો પછી એમિલી શેન્કે એ ક્ષણને યાદ કરતા કહ્યું હતું કે, ''... પછી મેં અનિતાની બાજુમાં સૂઇને હૈયાફાટ રૂદન કર્યું...''

કદાચ ઇશ્વરે સુભાષબાબુની પ્રાર્થના મંજૂર કરી લીધી હતી. 

***

કેટલીક જરૂરી નોંધઃ- 

* સુભાષબાબુના મૃ્ત્યુના સમાચાર મળ્યાના થોડા જ સમયમાં ‘નેતાજી જીવે છે અને ક્યાંક ગુપ્ત જીવન વીતાવી રહ્યા છે’ એ હકીકત અથવા અફવાએ જોર પકડ્યું. એટલે એમિલી શેન્કે કોઇ જ પુરાવા વિના નેતાજીનું મૃત્યુ થયું હોવાની વાત માનવાનો અસ્વીકાર કર્યો. એ દિવસો તેમના માટે ખૂબ જ પીડાદાયી હતા. 

* સરતચંદ્ર બોઝના પુત્ર અમિયાનાથ બોઝના પુત્રી માધુરી બોઝે કેટલાક લેખો, ઇન્ટરવ્યૂ, અને ‘ધ બોઝ બ્રધર્સ એન્ડ ધ ઇન્ડિપેન્ડન્સઃ એન ઇનસાઇડર એકાઉન્ટ’ પુસ્તકમાં દાવો કર્યો છે કે, નહેરુ અને સરદાર પટેલે ડૉ. અકમાતનો સંદેશ સરતચંદ્ર બોઝને પહોંચાડ્યો હતો એ વાત ખરી, પરંતુ તેમણે એવું ના કહ્યું કે, સુભાષબાબુએ જર્મનીમાં કાયદેસરના લગ્ન કર્યા હતા અને તેઓ એક બાળકીના પિતા પણ છે. ઊલટાનું નહેરુ અને સરદાર પટેલે સરતચંદ્રને એવો સંદેશ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો કે, બ્રિટીશરોની નજર કેદમાંથી છટકી જઇને નેતાજી જર્મનીમાં એક મહિલા સાથે જીવન વીતાવી રહ્યા છે અને તેમને એક ‘લવ ચાઇલ્ડ’ (ગેરકાયદે સંતાન) પણ છે. તેઓ આડકતરી નેતાજીને એક ‘લંપટ સ્ત્રીઘેલો’ પુરુષ સાબિત કરવા માંગતા હતા. એક એવો પુરુષ જેણે એક વિદેશી સ્ત્રીને મુશ્કેલીમાં મૂકી દીધી હતી. 

* માનવાધિકાર ચળવળ સાથે સંકળાયેલા માધુરી બોઝે ઘણાં વર્ષો સુધી એમિલી શેન્ક સાથે રહ્યા પછી આ પુસ્તક લખ્યું હતું. 

* નહેરુ અને સરદાર પટેલે સરતચંદ્રને જે રીતે ડૉ. અકમાતનો સંદેશ આપ્યો, એ સાંભળીને સરતચંદ્ર ખૂબ ગુસ્સે થયા હતા. જોકે, બંગાળના સુશિક્ષિત અને ખુલ્લા વિચારો ધરાવતા સમગ્ર પરિવારે એમિલી શેન્ક અને અનિતા બોઝને ઉષ્માપૂર્વક સ્વીકારી લીધા હતા.  

* રાજકારણ એ ‘રાજકારણ’ જ હોય છે. રાજકારણ કે ઈતિહાસનું મૂલ્યાંકન ફક્ત સત્યની તર્જ પર થવું જોઈએ. ઈતિહાસમાંથી બોધ લેવાનો સર્વોત્તમ રસ્તો એ જ છે. મહાન નેતાઓ પણ માનવસહજ નબળાઈઓમાંથી બાકાત ના હોઇ શકે. આપણે સરદારને અન્યાયની વાત કરીએ છીએ એ વાત ખરી, પણ સુભાષબાબુને પણ અનેક તબક્કે ભારોભાર અન્યાય થયો હતો એ વાત વિગતે ફરી ક્યારેક. 

યસ, વૉટ કેન વી ડુ ફોર યુ?

શું તમે તમારા પેટની ટ્રીટમેન્ટ કરાવવા ઈચ્છો છો? શું તમારી પાસે સમય નથી? શું તમને ઘરથી દૂરના પેટ સલૂનમાં જવાનો કંટાળો આવે છે?

ચિંતા ના કરો... ફક્ત અમને આ નંબર પર કૉલ કરો. અમારા પેટ સ્પેશિયાલિસ્ટ તમારા ઘરે આવીને તમારા વ્હાલા શ્વાનની તમે ઈચ્છો એ ટ્રીટમેન્ટ કરવા પહોંચી જશે.

ફેસબુક સહિતના સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ પર દેખાતી આ પ્રકારની એડ્સ સાબિત કરે છે કે, ટેક્નોલોજીના કારણે ભારતમાં ઉચ્ચ અને મધ્યમ વર્ગની સોશિયો-ઇકોનોમિક લાઇફ સ્ટાઇલમાં ધરખમ પરિવર્તન આવી રહ્યું છે. આજકાલ મોબાઇલ એપમાં એક 'યસ' કહેતા જ પેટ સ્પેશિયાલિસ્ટ ઘરે પહોંચી જાય છે. આ સ્પેશિયાલિસ્ટ પાલતુ કૂતરાને શેમ્પૂ કરી આપે છે, વાળ ટ્રીમ કરી આપે છે, હેર સ્ટાઇલ કરી આપે છે અને નખ પણ કાપી આપે છે. આ ઉપરાંત પેટને કોઈ શારીરિક-માનસિક તકલીફ હોય તો 'સારા વેટરિનરી ડૉક્ટર'નો સંપર્ક પણ કરાવી આપે છે. અત્યાર સુધી માણસોના ડૉક્ટરોને જ આવા 'ધંધા'નો લાભ મળતો હતો. આ પ્રકારની પેટ સર્વિસની એક વિઝિટ માટે રૂ. બેથી અઢી હજાર વસૂલાય છે, પરંતુ વક્રોક્તિ (આઇર્ની) જુઓ. આજેય દેશમાં લાખો મજૂરોને મહિને માંડ અઢી હજાર મળે છે અને એટલામાંથી જ તેઓ ગુજરાન ચલાવે છે અને કદાચ એટલે જ દેશમાં લાખો બાળકો રાત્રે ભૂખ્યા સૂઇ જાય છે અને કુપોષણના કારણે કમોતે મરે છે.

મુંબઈ, દિલ્હી કે બેંગલુરુના અનેક પરિવારો પાસે પાલતુ કૂતરાને લઈને સલૂનમાં જવાનો સમય નથી. તેઓ નથી ઈચ્છતા ટ્રાફિકમાં સમય બગાડીને તેઓ પેટ સલૂનમાં પહોંચે અને ત્યાં જઈને પણ તેમણે પોતાના વ્હાલા ડોગીની ટ્રીટમેન્ટ માટે રાહ જોવી પડે. આ દેશમાં બધે જ લાઇનો લાગેલી હોય છે અને પેટ સલુન પણ તેમાંથી બાકાત નથી. સ્માર્ટફોનનો ઉપયોગ વધવાના કારણે શહેરોમાં હોમ સર્વિસ આપવાના માર્કેટિંગની તરાહ ધરમૂળથી બદલાઈ ગઈ છે. હજુ તો ભારતમાં માંડ ૧૪ ટકા લોકો પાસે સ્માર્ટફોન છે અને એમાંય સ્માર્ટફોનમાં ઈન્ટરનેટનો ઉપયોગ કરનારા લોકોની સંખ્યા તો બહુ ઓછી છે. મોટા ભાગના લોકો ફેસબુક અને ટ્વિટર જેવી સોશિયલ નેટવર્કિંગ સાઈટ્સનો ઉપયોગ કરવા, નવી નોકરી શોધવા કે ઓનલાઈન શોપિંગ કરવા માટે જ ઈન્ટરનેટનો ઉપયોગ કરે છે, પરંતુ મોબાઇલ એપ્લિકેશન  (બોલે તો, એપ્સ) મોટા શહેરોમાં રહેતા અનેક પરિવારોના જીવનનું અભિન્ન અંગ છે.

સોશિયલ મીડિયામાં પેટ સર્વિસ સિવાય પ્લમ્બરિંગ, સુથારી કામ, કડિયા કામ, લુહારીકામ, કચરા-પોતા, નોકરાણી કે રસોઇયાની જરૂરિયાત, વૉલ પેઇન્ટ, પડદાનું ફિટિંગ તેમજ કાર-એર કંડિશન્ડ-બારીઓ-સોફાસેટનું સફાઈ કામ જેવી જાતભાતની સર્વિસ આપતી એડ્સ વાંચવા મળે છે. આ પ્રકારની કંપનીઓ વચ્ચે એર કન્ડિશન્ડ, માઈક્રોવેવ, રેફ્રિજરેટર અને ટેલિવિઝનની રીપેરિંગની સર્વિસ આપવામાં પણ ગળાકાપ સ્પર્ધા થાય છે. છેલ્લાં અમુક વર્ષોમાં મુંબઈ, દિલ્હી અને બેંગલુરુ જેવા શહેરોમાં તો હોમ સર્વિસ આપતી ઓનલાઈન કંપનીઓનો રાફડો ફાટ્યો છે. જેક ઓન બ્લોક, મિ. રાઈટ, ઝિમ્બર, ગેટ માય પ્યૂન, હેમર એન્ડ મોપ, હાઉસ જોય, ટાસ્ક બોબ, ઈઝી ફિક્સ.કોમ અને અર્બન કેપ જેવી મોબાઇલ એપ્લિકેશન આ જ પ્રકારની સર્વિસ આપી રહી છે.

અરે, તમારી પાસે ફોર્મ લેવા જવાનો કે ભરવા જવાનો સમય નથી, લેબોરેટરીમાંથી રિપોર્ટ તૈયાર થઈ ગયો છે પણ લેવા જવાનો સમય નથી કે પછી ઘરના માળિયામાં સાફસફાઈ કરવાનો કંટાળો આવે છે- તો પણ આ કંપનીઓ તમારી સેવામાં હાજર છે. આ પ્રકારની હોમ સર્વિસનો ચાર્જ પણ રૂ. ૩૦૦થી લઈને ત્રીસ હજાર સુધીનો હોય છે. દિવાળી જેવા તહેવારોમાં ઘરની સાફસફાઇનો મહિમા હતો, પરંતુ હવે એવું નથી. આજકાલ લાખો પરિવારો દિવાળીની રજાઓમાં વેકેશન કરવા ઉપડી જાય છે કારણ કે, આખું વર્ષ નોકરીમાંથી ઊંચા નથી આવતા. મુંબઈ અને દિલ્હી જેવા શહેરોમાં કામવાળી બાઈ કે રામલા ગમે ત્યારે નોકરી છોડીને જતા રહે છે એવી અનેક લોકોને ફરિયાદ હોય છે. રાજકારણીઓ, બિઝનેસમેન તેમજ ઉચ્ચ મધ્યમવર્ગીય પરિવારોથી માંડીને ઓફિસ, ફેક્ટરી માલિકોને પણ નાનું-મોટું કામ કરનારાની ભારે અછત હોય છે. હોમ સર્વિસ કંપનીઓ વેબસાઇટ અને મોબાઇલ એપ્લિકેશન પર આ પ્રકારના 'દુ:ખી ગ્રાહકો'ને શોધી શોધીને સર્વિસ આપે છે.

ચીનમાં ૨૦૧૨માં એક અબજ લોકો સ્માર્ટફોનનો ઉપયોગ કરતા હતા, પરંતુ ભારતમાં હજુયે કુલ વસતીના માંડ દસેક ટકા એક્ટિવ ઇન્ટરનેટ યુઝર્સ છે. આ ઉપરાંત માંડ ત્રીસેક ટકા લોકો સ્માર્ટફોનનો ઉપયોગ કરે છે અને તેમાંય સ્માર્ટફોનનો 'સ્માર્ટ' ઉપયોગ કરનારા એક્ચ્યુઅલ યુઝર્સ કેટલા? આ બધા ચોક્કસ આંકડા ના મળે પણ એટલો અંદાજ તો મળે જ કે, ભારતમાં ઈન્ટરનેટ અને સ્માર્ટફોન ખૂબ ઝડપથી સોશિયો-ઇકોનોમિક ચેન્જ લાવી રહ્યા છે. આ પહેલાં પણ ભારતમાં હોમ સર્વિસ આપતી નાની-મોટી કંપનીઓ હતી જ, પરંતુ અત્યારની કંપનીઓ પાસે માર્કેટિંગ માટે ઈન્ટરનેટ નામનું બ્રહ્માસ્ત્ર છે. કોઈ પણ પ્રકારની હોમ સર્વિસ ઇચ્છતો ગ્રાહક પણ ઈન્ટરનેટ યુઝર છે. ઈન્ટરનેટ પર માર્કેટિંગ કરવાના કારણે સામાન્ય હોમ સર્વિસ આપતી કંપનીઓનો વ્યાપ પહેલાની નાની કંપનીઓ કરતા અનેક ગણો મોટો થઈ ગયો છે. આ કંપનીઓ પહેલાની કંપનીઓ કરતા ઈનોવેટિવ અને સ્માર્ટ છે. જેમ જેમ ઈન્ટરનેટનો વપરાશ વધશે તેમ તેમ હોમ સર્વિસ આપતી કંપનીઓનું કદ વધતું જશે, એમાં પણ કોઇ શંકા નથી.  

શહેરોમાં પ્લમ્બરિંગ, સુથારી કામ, ફર્નિચર ઇન્સ્ટોલેશન, ઇલેક્ટ્રિકલ ફિટિંગ-રીપેરિંગ, પેસ્ટ કંટ્રોલ અને ક્લિનિંગ જેવી સર્વિસ આપતી મોટી કંપનીઓને રોજના ૨૦૦-૩૦૦ ઓર્ડર મળે છે. આ કંપનીઓ હવે બેથી ત્રણ જ મહિનામાં રોજના એકાદ હજાર ઓર્ડર મળે એ માટે માર્કેટ ખોજી રહી છે. આ સર્વિસ ઇન્ડસ્ટ્રીમાંથી ભવિષ્યમાં લાખો-કરોડો ડૉલર મળશે એવી આશાએ ઓનલાઇન વેબસાઇટ્સ પણ હોમ સર્વિસમાં ઝંપલાવવા થનગની રહી છે. ઓનલાઈન શોપિંગની માર્કેટ કિંગ ગણાતી એમેઝોને પણ અમેરિકાના અનેક શહેરોમાં હોમ સર્વિસ બિઝનેસમાં ઝંપલાવ્યું છે. એક અંદાજ પ્રમાણે, ભારતમાં હોમ સર્વિસનું બજાર ૧૫ અબજ ડોલરનું છે. આ શક્યતાઓ જોતા એમેઝોન જેવી કંપનીઓ ભારતમાં હોમ સર્વિસ ક્ષેત્રે ના ઝંપલાવે તો જ નવાઈ!

અમુક માર્કેટ રિસર્ચ પ્રમાણે, ભારતના ૧૮ મોટા શહેરોના આશરે પાંચ હજાર ઘરોમાં રોજેરોજ પ્લમ્બરિંગ, સુથારી કામ અને ઈલેક્ટ્રિકલ સર્વિસની જરૂર પડે છે. જો આ દરેક ઘરમાંથી ફક્ત રૂ. ૫૦૦ની કમાણી કરવા મળે તો પણ કંપની રોજનો રૂ. ૨૫ લાખનો વકરો કરી શકે. આ ઉપરાંત ભારતના બધા જ શહેરોમાં રિયલ એસ્ટેટ ક્ષેત્ર ઝડપથી વિકસી રહ્યું છે અને તેથી હોમ સર્વિસને તેની પણ મદદ મળી રહે એમ છે. આઈઆઈટી અને આઈઆઈએમના વિદ્યાર્થીઓ પણ પોતાની તગડા પગારવાળી નોકરીઓ છોડીને હોમ સર્વિસ સ્ટાર્ટ-અપમાં કૂદી રહ્યા છે. જેમ કે, અર્બન ક્લેપ કંપની શરૂ કરનારા વરુણ ખેતાન, રાઘવ ચંદ્રા અને અભિરાજ ભાલ જેવા આઈઆઈટી-આઈઆઈએમના વિદ્યાર્થીઓનો પગાર આઠ આંકડામાં હતો, પરંતુ આ ત્રણેય યુવાનોએ અર્બન ક્લેપ કંપની શરૂ કરી. આ કંપની હોમ ડેકોરેશનથી લઈને લગ્નની ફોટોગ્રાફી અને બાળકોના જન્મ દિવસની ઉજવણીનું આયોજન કરવા સુધીની સર્વિસ આપે છે.

એવી જ રીતે, સરથ વત્સ બેંગલુરુ ગયા ત્યારે તેમણે જોયું કે, આટલા મોટા શહેરમાં પ્લબમ્બર અને સુથારી કામ માટે માણસો શોધવા અઘરા પડે છે. આ વિચારમાંથી જ 'જેક ઓન ધ બ્લોક' કંપનીની શરૂઆત થઈ હતી. પશ્ચિમી દેશોમાં બે દાયકા પહેલાં આ પ્રકારની સેવા આપતી કંપનીઓની શરૂઆત થઈ ગઈ હતી.  વિશ્વમાં સૌથી વધારે યુવાનો ભારતમાં છે અને એટલે જ લગ્નો પણ ભારતમાં જ સૌથી વધારે થાય છે. આ સંજોગોમાં દેશમાં વર્કિંગ કપલની સંખ્યા પણ સતત વધી રહી છે. અન્ય શહેરોમાં નોકરી કરવા સ્થાયી થયેલા વર્કિંગ કપલ પાસે સમયનો સતત અભાવ હોય છે. આવા કપલ અવિશ્વસનિય લોકો ઘરમાં આવે એવું નથી ઈચ્છતા, પરંતુ હોમ સર્વિસ આપતી કંપનીઓ સુરક્ષાની ખાતરી આપતી હોવાથી તેઓ થોડા વધુ પૈસા ખર્ચતા ખચકાતા નથી. હોમ સર્વિસ કંપનીઓ દાવો કરતી હોય છે કે, તેઓ પોલીસ વેરિફિકેશન પછી જ માણસોની ભરતી કરે છે. આ ઉપરાંત કંપનીમાં તેમને બેઝિક એટિકેટ અને અંગ્રેજી બોલવાની પણ તાલીમ અપાય છે.

જોકે, હોમ સર્વિસમાં નકલબાજી કરીને ધંધામાં આવનારા ઊંધે માથે પછડાયાના પણ દાખલા છે. ઈન્ટરનેટના જમાનામાં નકલબાજીની નહીં, આઈડિયાઝ અને સ્મૂથ ઇમ્પિમેન્ટેશનની બોલબાલા છે. આઈડિયાઝ ચંગા તો ખિસ્સેમેં ધંધા. અત્યાર સુધી ભારતમાં ઇન્ટરનેટ સ્પિડના પ્રશ્નો હતા અને સ્માર્ટફોનનો સ્માર્ટ ઉપયોગ થતો નહોતો, પરંતુ હવે સમય બદલાઇ રહ્યો છે. હવે પછીના નિયો-ઇન્ટરનેટ યુગમાં મેન્યુફેક્ચરિંગની સાથે સર્વિસ ઈન્ડસ્ટ્રીનું ભવિષ્ય પણ ઉજ્જવળ છે. 

સાંગપો નદીના ‘ભારત પ્રવેશ’ની વધુ કેટલીક તસવીરો

બ્રહ્મપુત્ર નદી વિશે લખેલા ચાર લેખની સિરીઝ પછી કેટલાક વાચકોએ વધુ તસવીરો અને નકશા જોવા માંગ્યા હતા. તો અહીં હરીશ કાપડિયાએ ક્લિક કરેલી કેટલીક તસવીરો અપલોડ કરી રહ્યો છું. આ સાથે મૂકેલા બે નકશા પણ તેમણે જ તૈયાર કરાવ્યા છે. 

ચારેય લેખ ક્રોનોલોજીમાં વાંચવા નીચેની હાયપર લિંક પર ક્લિક કરો. 
ભાગ - ૧, ૨, ૩ અને ૪. 

તિબેટમાંથી ક્લિક કરાયેલું ગ્યાલા પેરી અને નામચા બારવાનું દૃશ્ય

સિઆંગ નદી જ્યાંથી ભારતમાં પ્રવેશે છે એ સ્થળ

‘એસ બેન્ડ’ તરીકે ઓળખાતા ચોક્કસ આ સ્થળેથી સાંગપો ભારતના અરુણાચલ પ્રદેશમાં પ્રવેશીને
સિઆંગ નામ ધારણ કરે છે અને આસામ પહોંચતા જ તેને બ્રહ્મપુત્ર નામ મળે છે

સાંગપો-સિઆંગ ‘એસ બેન્ડ’નો નકશો

સાંગપો જ્યાંથી ભારતમાં પ્રવેશે છે ત્યાં આવેલો તિબેટનું શુગડેન ગોમ્પા શિખર

સાંગપોનો નકશો

નોંધઃ નકશો વાંચવા તસવીર પર ક્લિક કરો.